Тастүбек – Арал теңізінің жағалауында орналасқан шағын ғана балықшылар ауылы. Аралдың суы тартылғанда мұндағы тіршілік те тоқтап қалды деуге болады. Көкарал бөгетін салғаннан кейін теңіздің солтүстік бөлігіне су келіп, сумен бірге балықшылар да оралды. Қазір солтүстік Арал тағы да тартылып, су азайып барады, бірақ Тастүбектің тіршілігі атам заманнан бері өзгермеген: балықшылар күн сайын ау салады да, соған түскен азғантай олжасын жинап алады.

Сырдария – Орталық Азиядағы ірі өзен, ол Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және Қазақстан аумағынан өтіп, соңында Арал теңізіне құяды. Азаттық журналисі әрі фотограф Пётр Троценко Сырдария бойы мен оның салаларына сапар шегіп, өзен жағалап тірлік кешіп жатқан қарапайым балықшылар, саудагерлер мен фермерлерден өзеннің қазіргі жай-күйін біліп қайтты. Сонымен бірге, Сырдария мәселесін зерттеп, оны шешу жолдарын іздеп жүрген сарапшылармен сөйлесті.

Таң сібірлеп атып келеді. Күн ұясынан көтеріле қоймаған, бір қараңғы, бір жарық шақ. Аралға қатынайтын ескі, тозығы жеткен пойызда кетіп барам. Терезе сыртындағы көрініс көз тоятындай емес: сұрықсыз сұп-сұр дала, бетон бағаналар, шағын станциялар маңындағы шаң басқан шөпті талғажау етіп тұрған түйелер. Қызылордадан бір кездері үлкен теңіздің жағасында орналасқан Арал қаласына қарай келе жатырмын. Мұнда теңіз болғанын жұрт әлдеқашан ұмыта бастаса да, теміржол станциясы әлі күнге дейін Арал теңізі деп аталады.

Мен мінген вагонның тозығы әбден жеткен екен, шамасы, Арал теңізінің толқыны жағаға ұрып, жағажайда балық аулайтын кемелер қаздай тізіліп тұрған уақыттан бері келе жатқан сияқты. Одан бері де жарты ғасырдан астам уақыт өтті. Қазір аңызақ жел соғып, жалаңаш теңіз табанындағы майда сортаң топырақты әуеге көтеріп жатыр.

Саяхатым Аралмен бітпейді. Әрі қарай, теңіз жағалауына дейін баруым керек. Ол қазір ондаған шақырым қашықта жатыр. 1980 жылдардың аяғына қарай Арал теңізі тартылып, солтүстік және оңтүстік бөлікке бөлініп қалды. Солтүстік бөлігіне (қазір оны Кіші Арал деп атайды) Сырдария келіп құяды, дәл осы дарияның сағасына бөгет саламыз деген шешім қабылданды, ол суды оңтүстік Аралға жібермей тұрады.

Бастапқыда бөгет дегені үйілген құм мен топырақ болатын, бірақ ол іс жүзінде түкке жарамсыз болып шықты. Екі рет су шайып кетті. Ақыры Дүниежүзілік банк толықтай бетоннан салынатын құрылысқа ақша бөліп, 2005 жылы 13 шақырымға созылған Көкарал бөгеті пайда болды. Алайда, мұнымен де мәселе шешіле қойған жоқ.

Біріншіден, бөгет аса биік болмай шықты. Биіктігі алты метр, Кіші Аралдың суы осы деңгейге жеткенде артық суды табаны әбден құрғап біткен оңтүстік бөлігіне жіберуге тура келеді. Сумен бірге балықтар да кетеді де, тым қатты тұзды ортада тіршілік ете алмай, босқа өледі. Сырдарияның суын жібермейтіндіктен, бұл бөгет оңтүстік Аралдың біржола құруын да жеделдете түсті. Қазір Кіші Аралдағы су көлемін көбейту үшін бөгеттің биіктігін 6-8 метрге дейін көтеру қажет деп айтыла бастады, бірақ оған тағы да қыруар қаржы керек.

2000 жылдардың ортасында Кіші Аралды құтқару табысты жоба болып саналатын: айдынға су толып, тұздылығы азайып, балық да көбейген. Аралды қалпына келтіру туралы қазір де айтылады, бірақ баяғы оптимизм жоқ: Сырдария тартыла бастады да, су азайды.

Соған қарамастан, жартылай өлі теңіздің жағасында тірлік кешіп жатқан халық бар. Олар ондаған, жүздеген жыл бұрынғы ата-бабасының кәсібін жалғастырып, әлі күнге дейін балық аулап күнелтеді.

ТАСТҮБЕК

Аралда пойыздан автокөлікке ауысып міндім. Аралдың қатал табиғаты мен ойқы-шойқы жолдарына төселіп алған жапонның жол талғамайтын көлігімен Тастүбек ауылына жол тарттық. Қаладан жүздеген шақырым қашық жатқан Тастүбек теңізге тиіп тұр, бес-ақ шақырым жерде. Онда балықшылар мен малшылар тұрады. Тастүбекте одан басқа айналысатын ештеңе жоқ.

Көлік айдап келе жатқан Серіктің жасы қырықтар шамасында. Аралда туып өскен. Арал ұнайды, ешқайда кеткім келмейді дейді. Қаланың жанында теңіз болғанын Серік әке-шешесінің әңгімесінен ғана біледі. Олардың өмірі Аралмен тығыз байланысты болған.

– Анам 25 жыл Арал балық шаруашылығы зауытында жұмыс істеген. Қаланың негізгі тірегі болған ірі кәсіпорын болыпты, – деді Серік. – Аралда су бар кезде балық зауытында үш мыңға жуық адам жұмыс істепті. Әкем кеме жасау зауытында еңбек еткен. Бірақ Аралдың суы тартылып, ол кәсіпорындар жабылып қалған.

Серік мұнда шағын кәсіппен айналысады: туристерді Арал маңындағы әйгілі жерлерге апарады. Қараусыз қалған балықшы ауылдары, Кіші Арал, Көкарал бөгеті. Бір кездері қараусыз қалған кемелерді де көрсететін, бірақ жергілікті халық оларды кескілеп, металл қабылдайтын жерге өткізіп тынды. Серіктің айтуынша, туризм табысты бизнес, бірақ маусымдық қана. Өйткені қыста мұнда сырттан келетіндер жоқтың қасы.

Кенет тас жол аяқталып, ескі топырақ жолға түстік. Бұрқылдап шаң көтеріліп, көлігіміз шайқалақтап келеді. Серік терезені жауып, кондиционер қосты. Онсыз бұл жақта жан сақтау мүмкін емес, әсіресе сырттан келгендерге қиын. Ал жергілікті тұрғындар, Серіктің сөзіне қарағанда, ыстыққа да, шаң мен желге де әбден үйренген.

– Бұрын денсаулығына шағынатындар көп болыпты: құрғаған теңіз табанындағы тұз желмен көтеріліп, екінің бірінің өкпесі мен бүйрегі ауырған екен. Қазір ондай байқалмайды, шамасы, ауру азайған секілді. Етіміз өліп кеткен шығар. Әрі Кіші Аралға су келіп, тұз да азайды.

Әңгімелесіп келе жатып Жалаңаш ауылының тұсынан өттік. Бұл да бұрын балықшы ауыл болған, қазір мұнда су жоқ. Бұл жағынан Тастүбектің жолы болды – Көкарал бөгеті салынып, жергілікті балықшыларға нәпақа табылды.

1990 жылдары Арал әбден тартылып, онсыз да шағын ауылда тіршілік тіптен тоқтап қалған (30 жыл бұрын Тастүбекте 90 үй болыпты). Барар жер, басар тауы жоқ дейтін жеті-сегіз отбасы ғана қалған. Бөгет салынғаннан кейін Арал теңізінің солтүстік бөлігіне су келіп, Тастүбекке қайтадан халық жинала бастаған. Қайтып келгендер негізінен балық аулап күнелтуді ойлаған жұмыссыз жастар еді.

Қазір Тастүбекте шамамен 120 адам тұрады, бәлкім одан да аз. Нақты санын ешкім айта алмады. Ауылда төртжылдық бастауыш мектеп бар, бір жыл бұрын интернет тартылыпты. Байланыс әлсіздеу, дегенмен, WhatsApp арқылы фото жіберіп, Tik-Tok желісінен ролик қарауға жетеді. Ал мобильді байланыс ұстамайды, интернет пайда болғанға дейін жақын-жуықтарының амандығын, әлемде не болып жатқанын білу үшін ауылдан шығуға тура келетін.

Біз ата-бабасынан бері балық аулаумен айналысатын ағайынды Сержан мен Нұржанға келдік. Үлкені Сержан әлдеқашан Аралға көшіп кетсе де, ауылға жиі келіп тұрады. Ал Нұржан көзін ашқаннан Тастүбекте тұрады және бұл жерден көшетін ойы жоқ. Балық аулап, малмен айналысады: түйе, жылқы бағады. Келіншегі Айкөрке мектепте мұғалім, ерлі-зайыптының төрт баласы бар.

Нұржан аласа бойлы, сөзге жоқ жігіт. Жел қағып, күнге күйіп, қарайып кеткен. Өзі туралы да құлықсыз айтты.

– Осы жерде әкем балықшы болған, атам да осы кәсіппен айналысқан, енді мен жалғастырып жатырмын. Тастүбек ұнайды, мұнда тыныш, теңіз жанымызда, балық бар. Қазір көшіп кетемін десем де жағдайым жетеді, бірақ ешқайда кеткім келмейді, бұл менің туған жерім. Жазда қымыз, шұбат сатамыз, күзде соғымға мал байлаймыз, қыс пен көктемде балық аулаймыз.

Нұржан жаңадан үлкен үй соққан екен, бірақ әлі ауы мен бауы бітпегендіктен, әзірге жазғы үйде тұрады. Аулада түйе қамайтын қаша мен бірнеше қора-қопсы бар. Кешкілік Айкөрке түйе сауып, сатуға шұбат дайындайды. Босағада тазы тұқымдас иттер жатыр. Нұржанның айтуынша, күзде теңіз жағасындағы қамыс арасынан үйрек атып алуға болады, ал түзде қоян көп.

Балық аулау да маусымдық жұмыс: Аралда балықты негізінен қыс пен көктемде аулайды. Суықта балық ерсілі-қарсылы жүзеді де, ауға түсіп қалады. Олжа да ауылға бұзылмай жетеді. Жазда күн ыстық болғандықтан балық арзан болады, оның үстіне балық та теңіздің түбіне қарай, салқын жаққа қашады, сондықтан балық аулау қиынға түседі. Әрине, ауыл тұрғындары жазда да балық аулайды, бірақ көбіне өздері жегенге және ұсақ-түйек сатуға ғана. Балықтың саны тікелей су деңгейіне байланысты, су төмендесе, балық та азаяды.

– 2019 жылдары теңіз суы тағы да тартыла бастады, өйткені Сырдарияның суы азайды, – дейді Нұржан. – Балық та азайды. Күніне 80-100 келі балық аулаған кездер де болған, қазір айтсаң ертегі сияқты.

Қас қарая бастады. Нұржан мен Сержан балық аулайтын құралдарын жинап, моторды тексеріп, атам заманғы "уазик" көлігіне мінді де, ауыл ішіндегі жолсыз жермен теңізге қарай тартты. "Уазик" – Тастүбекте таптырмайтын көлік, тіпті мұнда одан басқа көлік түрі жоқ та сияқты, басқа көлік көрмедім. Нұржан мұның себебін былай түсіндірді: бұл маңда жол жоқ, сондықтан күй талғамайтын, бағасы да арзан әрі төрт дөңгелегі де тартатын көлік керек.

Теңіз жағалауында бірінен бірі өткен ескі бірнеше "уазик" тізіліп тұр, жағалауда балықшылар қыбырлап жүр: қайықтарын сайлап, ау дайындап жатыр. Сержан мен Нұржан да ау мен моторлы қайықты шығарып, 20 минуттан кейін теңізге шықтық.

Қайық жылдамдығын арттырып, күнбатысты бетке алды, жағалау алыстай берді, ал қайық сыртында көгілдір су көпіршіп жатты. Бір қолымен қайықты басқарып келе жатқан Нұржанның екінші қолында GPS навигатор, ол ау тастайтын жерге адаспай бару үшін қажет.

Бір кезде қайықтың жылдамдығы саябырлады. Сержан мен Нұржан құрал-сайманын дайындап, GPS навигатордан нақты координатты өлшеді. Тоқтаған жеріміз аса терең емес екен: су түбіндегі балдырлар көрініп тұр.

– Біз тереңдікті өлшеген жоқпыз, бірақ теңіз тартылып бара жатыр, – деді Сержан. Аудың шиеленіскен тұсын шешіп, бауырына ұстатты. – Биыл су сәл көбірек, соған орай балық та бар.

Жағалауға қайтып келеміз. Ағайынды жігіттер Аралда сазан, көксерке, ақмарқа, шортан, дөңмаңдай бар дейді. Нұржанның айтуынша, 1980 жылдардың аяғында құрғап бара жатқан Аралға Азов теңізінен камбала шабақтарын алып келген екен, жерсініп кетіпті. Кейін оқып білсем, тұзды суда камбала өзін жақсы сезініп, тез көбейеді екен. Көкарал бөгетін салғаннан кейн Арал суының тұздылығы айтарлықтай азайып, сонымен бірге камбала да жоқ болыпты.

Тастүбекке елең-алаң шақта жеттік. Балықшылардың шаңырағында түйе етін асып күтіп отыр екен, одан кейін ашық аспан астында көз шырымын алдық. Жазда таң тез атады, әрі ауды күн шықпай тұрып тексеру керек болған соң, ерте тұрдық.

ТАҢ

Енді ғана көзім ілінген сияқты еді, ұйқыашар шырылдап қоя берді. Көзімді тырнап ашып сағатқа қарасам, 3:30 екен. Балыққа жиналу керек. Тастүбекке мүлгіген тыныштық, таң алдында ауладағы иттер мен құстар да тыншып қалады. Тек жем іздеген жарғанаттар ғана сусылдап ұшып жүр.

Ескі "уазик" үйренген жолмен шоқырақтап келеді. Әлі ұйқымызды аша алмай, сөйлеуге шама жоқ, сарғыш түсті жарық түскен далаға қарап, үнсіз келеміз. Көліктің артынан тазылар ілесіп келеді, балық жейміз деп келе жатқан сияқты. Жағалауда балықшылардың бірнеше "уазигі" тұр екен. Бәлкім, кеше кештен бері тұрған болар.

Ағайынды жігіттер моторды шығарып, қара санға дейін келетін резеңке етік киді де, жағадан ұзай бердік. Он минуттан кейін қайық бірінші аудың тұсына тоқтады: бір қараңғы, бір жарықта пластик бөтелкеден жасалған қалтқы көзге түсті. Сержан қайықтың тұмсық жағына тұрып, судағы ауды абайлап, бірақ тез-тез тарта бастады, Нұржан балықтарды аудан шығарып, қайыққа тастап жатыр. Бірінші ауға аса үлкен емес 18 сазан түсіпті.

Екінші ауда аздау екен: оншақты осындай сазан мен екі табан балық түсіпті.

– Жаз кезі ғой, жаман емес, – деді Сержан. Дегенмен, дауысынан реніш сезілді. Әріректе теңіз толқынын шайқап, тағы бір қайық көрінді. Олардың да олжасы аса мәз емес сияқты.

Төбемізде балықты іліп алсам деген үмітпен шағалалар ұшып жүр. Қайықта адам көп болғандықтан, тым жақындауға қорқатындай. Ағайынды екеу ауды қайтадан суға салды да, жағаға қарай жол тартты. Алда күйбең тірлікке толы тағы бір күн күтіп тұр: малды жайғап, күнде бір жері бұзылатын "уазикті" жөндеу керек.