Ол монументті достықтың символы ретінде жасаған еді. Бірақ 2011 жылы Армениямен татуласуды көздеген ескерткішті сол кездегі премьер-министр Режеп Тайып Ердоған «ұсқынсыз» деп тауып, оны бұзуды талап етті.
Азаттық радиосы Түркияның шығысындағы Карс қаласына барып, сол жерден табылған ескерткіш бөлшектерін көрді. Мүсіннің қалдықтары Армения жақтағы жабық шекарадан 50 километр қашықтықта, тот басқан көліктер арасында жатыр.
ТАТУЛАСУ ҚАДАМЫ
2011 жылы 30 метрлік ескерткіш Карс қаласы маңындағы төбеге орнатылды, сол кезде Түркия мен Армения татуласуға жақын деген үміт болды. Екі көрші мемлекет 1915 жылы Осман империясы тұсындағы жаппай қырып-жою оқиғасынан бері араз.
Армения мен басқа да ондаған мемлекеттің үкіметі мен парламенті бір миллионнан астам армянның қырылуын геноцид деп таниды, оған дәлелдері жетерлік. Түркияға бұл сөз ұнамайды, Бірінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Осман империясы жасаған қуғын-сүргінді олар «барлық діндегі және этникалық топтағы адамдар опат болған зобалаң» деп сипаттайды.
2008 жылы Ердоған Түркияның ресми ұстанымын анықтап «Біз қылмыс жасаған жоқпыз, сондықтан кешірім сұрамаймыз» деді.
Дегенмен екі тарап татуласуға қадам жасап көрді. 2005 жылы Түркияның Ван қаласындағы армян шіркеуі қалпына келтірілді. 2009 жылы Армения президенті Түркияда өткен футбол жарысына барды. Шекарасы жабық тұрған, соның кесірінен сауда жасаса алмай отырған араз елдердің бұл әрекеттеріне көпшілік үмітпен қараған еді.
2006 жылы Карс қаласының сол уақыттағы мэрі, ескерткішті жасауға тапсырыс берген Найф Алибейоглу осы шахарға келген антрополог Огуз Альянакқа әлгі алып мүсінді тұрғызу «арманы» екенін айтыпты.
Ескерткіш адам денесінің екі жартысын бейнелейді: олар бір-біріне қол созып тұр. Алибейоглу оны «аға мен қарындас» саналатын Армения мен Түркияның татуласуы, талай жылға созылған ренішті кешіру деп түсіндіреді.
«ҚАЙТАДАН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРЕМІН»
Армян текті түрік мүсіншісі Мехмет Аксой ескерткішті жасауды мойнына алды. Азаттық радиосына телефон арқылы берген сұхбатында ол құрылыс жүріп жатқанда жұмысқа кедергі келтірген үш себеп болғанын айтады.
«Біріншіден, кез келген мүсін пұтқа табынушылық және ислам дініне қарсы деген әсіредіншіл көзқарас. Екіншіден, сайлау жақындап қалды, ал ӘДП (биліктегі Әділет және даму партиясы) ұлтшыл әрі діндар сайлаушылардың көңілінен шыққысы келді. Үшіншіден, Армениямен жер дауына байланысты егесіп қалған әзербайжандар зиянын тигізді. Олардың президенті Илхам Әлиев Ердоғаннан мүсінді құртуды сұраса керек» дейді ол.
2011 жылы сәуірдің 26-сы күні Мехмет Аксой жұмысшылар мүсінді аралап кескенін көргенде «балаларымның басын шауып жатқандай сезімде болдым» дейді. Кейін Мехмет мүсінді «ұсқынсыз, құбыжық тәрізді» деп сипаттағаны үшін Ердоғанды сотқа береді.
Аксой бұл дауда жеңіп, 3800 АҚШ долларын ұтып алады. Ол Азаттыққа «Мұндай лас ақшаны өнерге жұмсағым келмеді, оны жұмсап жібердім. Достарымды шақырып кеш өткіздім» деген еді.
Көпшілік алдында «лас» ақша деп айтқан Аксой сол кездегі президент Ердоғаннның намысына тиді. 2015 жылы Ердоған Аксойды «заңсыз табыс табады» деген айыппен сотқа берді. Ісі әлі қаралып жатыр.
Енді қаңғыбас иттер қоршап жатқан бетон бөлшектері кезінде Армения мен Түркияның арасындағы тоңды жібітер деген үміттің болғанын Карс тұрғындары арасында білетіндер аз. Азаттық мүсіннің соңғы суретін көрсеткенде Альянак «жүрек ауыртарлық сурет, бірақ Түркия тұрғындарының көбі соңғы уақытта мұндай жағдайларға үйреніп қалды» деді.
Аксой ескерткіштің қайда кеткенін біледі, бірақ уақыт өте келе жеңіске жететініне сенімді. Адам құқығы жөніндегі Еуропа сотына өтініш берген, бірақ сот кейінге шегерілген. Ол «Осы жолы ескерткішті қалпына келтіру құқығын жеңіп алсам, мүсінді бұрынғы орнына әкеліп, құрап шығатын едім» дейді.
Амос Чапплдың мақаласын ағылшын тілінен аударған – Динара Әлімжан.
