Совет басшысы Никита Хрущевтің КПСС-тің 20-съезіндегі Сталиннің жеке басына табынуды әшкерелеген «Жеке басқа табыну және оның зардаптары туралы» құпия баяндамасы СССР ғана емес, социалистік лагерьге кіретін өзге елдерде де «жылымыққа» ұласты. Венгрлер де Матьяш Ракоши орнатқан сталиндік үлгідегі режимде өмір сүрді.
Венгриядағы «жылымық» 1956 жылғы қазанның 24-і күні Имре Надь бастаған революцияға ұласты. Бірақ халық наразылығы совет әскерлері көмегімен аяусыз басып-жаншылып, жүздеген венгр қаза тапты. Азаттық тілшісіне советтің оккупациялық әскері қатарында болған қазақстандық солдаттардың кейбірімен сөйлесудің сәті түсті.
КІШІ СЕРЖАНТ ХАНАФЕЕВ
Кіші сержант Тим Ханафеев шекара түбіндегі Ужгород қаласында атқыштар полкының автоматшысы болған. Қазанның 22-сі және 23-і күндері олардың полкы совет-венгр шекарасына қарай жылжып, Будапештке бет алған. Полк қалаға таң атып қалған кезде жеткен. Ханафеевтің взводына әлдебір елшілікті қорғау міндеті жүктелген. Қару-жарақтан Калашников автоматы мен алты оқ толы магазин берген. Екі күннен кейін олар қаладан шығып, 60 километрдей жерде күтіп тұрған.
Қарашаның 4-і күні «дереу Будапешт қаласына кіріп, қарсылық танытқандар болса атыңдар!» деген бұйрық түскен. Әуе шабуылына қарсы қорғаныс ғимаратына жақындай бергенде автоматтан оқатыла бастаған. Олар да жата қалып, қарсы оқ жаудырған. Арттарында танкі келе жатқан. «Танкіден әлгі ғимаратты көздеп кумулятивті снарядпен атып қалып еді, бірден тыныштық орнады» дейді алматылық Тим Ханафеев. Әскер ғимаратқа басып кіріп,венгрлер берілген, олардан тау болып үйілген қару-жарақ алынған.
Совет армиясы ардагері Тим Ханафеев. Алматы, 21 қазан 2011 жыл.
Әлгі атыстан кейін совет әскері бір ай бойы көшелерді торуылдап, көтерілісшілерді қарусыздандырумен айналысқан. Әуелі Буда, сосын Пеш (қаланың Дунай өзені бөліп жатқан екі бөлігі осылай аталады) аудандарында болған. Офицер оларға «лимонка» деп аталатын граната таратып беріп, «Подъездге лақтырып қалыңдар да, есікті жаба қойыңдар. Жұрт сыртқа атып шыққан кезде, «қару бар ма? деп сұраңдар. Жоқ десе, ары қарай барыңдар» деп үйреткен.
Оларға көмекке Лениград әскери округынан десантшылар келген. Түнде венгрдің жүк көліктеріне отырып түнімен қала көшелерін торуылдаған. Тосқауылға тап болып, көбі қаза тапқан. Ханафеев «Бір күні таңертең терезеден төменге қарасам, есік алдында көлік тұр екен, оның үстінен көп етіктердің басы көрініп жатты» дейді.
АРДАГЕР ПІКІРІ
Кіші сержант Юрий Падюков қызмет ететін артиллериялық полкты да Венгрияға Ужгород қаласынан аттандырған. Ол 120 миллиметрлік зеңбіректің командирі болған. Қазанның 22-сі күні дабылмен оятып, совет-венгр шекарасынан өткеннен кейін Будапешт жаққа беттеген.
Полк Будапештке екі мәрте - екінші мәрте қарашаның 4-інде кірген. Атыс позициялары қаланың ең шетінде - Австрияға кететін жол басталатын тұста болған. Венгрлерді жарты күн бойы атқылаған. Кенет тау жақтағы ауыр зеңбіректен оларды да атқылай бастаған.
Совет армиясының ардагері Юрий Падюков. Алматы, 21 қазан 2011 жыл.
Дереу танкі шақыртып, оған ішінде Падюков та бар, жеті артиллерист қарғып шыққан. Оқ жаудырып жатқан зеңбіректі таптап, оқ атып жатқан жерге тез жетіп барған. Венгрлер шегінбес бұрын атыса бастаған. Әлгі атыс кезінде аға лейтенант жараланып, оны Падюков оқтың астынан алып шыққан. Бұл үшін оған «Ерлігі үшін» медалін берген.
Ардагер «Ол кезде патриот болдық. Бұйрықты орындадық» дейді. Египетте оқиға басталған кезде ол жаққа тіпті өз еркімен барғысы келгендер болған. «Венгрияда кімдерге қарсы соғыстыңыздар?» деген сұраққа совет армиясының ардагері қазір «путч» ұйымдастырған «контреволюционерлерге қарсы соғыстық» деп жауап берді.
ТАС АТҚАНДАРДЫ ТАНКІМЕН АТУ
1956 жылы лейтенант Хасен Ибраев Надворный қаласындағы (Карпат әскери округы ) пулеметшілер взводында командир болған. Қазанның 22-сінде әскери дабыл қағылған. Полктегілерге Венгрияда операция басталды деп хабарлаған. Командование «олар ешқандай интервенттер емес, билікті социализмнен өзгеше қоғам орнатқысы келетін фашистер басып алды» деп түсіндірген. Имре Надь туралы «социализм мұраттарына опасыздық жасады» деп хабарлаған.
Полк үш күн жүріп Венгрияға Карпат асуы арқылы кірген. Оның взводы (22 адам) үсті ашық беренді транспорттаушыда отырған, арттарынан танкілер, зеңбіректер жүріп отырған. Қазанның 29-ында Ньиредьхазе қаласынан өткен. Халық оларды өшпенділікпен қарсы алған. Колонналарға үлкен тастар лақтырып, бірнеше зеңбірекші жарақат алған. Танк полкының Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан командирі шыдамай, тас лақтырып жатқандар жаққа танкті бұрып, атып қалғанда, үйдің орны ғана қалған. Шабуыл тоқтаған.
Аға лейтенант Хасен Ибраевтың (сол жақта) Венгрияда әскери қызметте жүрген жылдары түскен суреті. Дебрецен, 1950-жылдардың екінші жартысы.
Мишкольц қаласынан жеті-сегіз километр жердегі бір селоға аялдап, әлгі жерде үш-төрт күн тұрған. Қарашаның 4-інде офицерлерге қаланың маңызды нысандарына қарай беттеуге бұйрық берілген.
Ибраевтың взводына бес қабатты әкімшілік ғимаратты қоршауға алуды бұйырған. Ол жерге түнгі сағат төртте келген. Екі қондырғыны танкі шабуыл жасауы мүмкін жаққа қаратып орналастыруды бұйырып, он шақты пулеметшіні сыртта қалдырған.
Совет солдаттары келеді деп күтпеген көбінесе 15-18 жастағы венгрлер шошып кеткен. Оларды ұйықтап жатқан жерінен бас салған. Ғимараттың бір қабатын қалдырмай түгел тексеріп шыққан. Шабуыл кезінде оларға алдын ала үйреткен «Тоқта!», «Көтер қолыңды!», «Қаруыңды таста!» деген үш ауыз венгр сөзі көмектескен. Бір оқ атпастан 100 шақты адамды қарусыздандырған. Екі көлікке жүк болатын қару-жарақ (винтовка, пулеметтер) тартып алған. Күндізгі сағат 12-де барлық венгрлерді босатыңдар деген жарлық түскен. Кейін бұлар әлгі ғимаратты күзеткен.
Сосын оларға Мишкольц қаласынан 17 километр жердегі радиостанцияны басып алып, бақылау орнату міндетін жүктеген. Қараша мерекесінен кейін Мишкольц қаласы төңірегіндегі деревняларды қарудан тазарту туралы бұйрық түскен. Олар бұл міндетті екі күнде орындап шыққан.
Лейтенант (кейін аға лейтенант алған) Ибраев Венгрияда 1962 жылға дейін қалған.
Совет армиясының ардагері Хасен Ибраев. Алматы, 21 қазан 2011 жыл.
Запастағы майор Ибраев «егер СССР әскер кіргізуге бірер күн кешіккенде, Имре Надьтың өтінішімен ол жаққа Батыс елдерінің әскері кірер еді» деп ойлайды. Бірақ ол «Меніңше, біз дұрыс істеген жоқпыз. Ел тәуелсіздігіне қатысты мәселені халықтың өзі шешуі тиіс. Қазір мен солай түсінемін. Бірақ ол кезде 26 жаста болатынмын, сондықтан саяси мәселелерді онша түсінбейтінмін» дейді.
1956 ЖЫЛДАН КЕЙІН
Советтің кейіннен жарияға шыққан деректеріне қарағанда, 1956 жылғы қазан-қараша айларында совет әскерлерінен 720 адам қаза тауып, хабар-ошарсыз кеткен, 1540 адам жараланып, зақым алған (қараңыз: «Гриф секретности снят. Потери Вооруженных Сил СССР в войнах, боевых действиях и боевых конфликтах». Статистистикалық зерттеу. Мәскеу, 1993).
Мәскеуде1998 жылы шыққан «Совет Одағы және 1956 жылғы венгр дағдарысы» деген кітапта 1956 жылғы қазанның 23-інен желтоқсанның 31-іне дейін 2 652 венгр қаза тауып, 19 226 адам жараланған деген дерек бар. Олардың ішінде шайқаста ғана емес, бейбіт шерушілерге оқ ату кезінде қаза тапқандар (350-ге жуық) мен отандастарының қолынан тергеусіз, сотсыз мерт болған (тұтқындарды ату) азаматтар бар. Совет әскерлерінің де, венгрлердің де адам шығынына қатысты деректер толық емес деген болжам бар.
Кейінгі үш жылда Венгрияның жаңа басшысы Янош Кадардың режимі бүлікке қатысқаны үшін 3 400 адамды жазалап, 22 мың адамды түрмеге қамады, 200 мың венгр елден кетіп қалды (қараңыз: «Венгрия от падения железного занавеса до присоединения к Шенгенской зоне». Венгрия Республикасы сыртқы істер министрлігінің басылымы). КГБ көмегімен ұсталған Имре Надь та жазаланды (1958 жылы өлтірілді).
Венгрияда социализм сақталып қалғанымен, өзге социалистік елдермен салыстырғанда, 1962 жылдан бастап Венгрияда диктатураның «жайлылау» түрі орнады. «Кім бізге қарсы емес, сол бізбен бірге» принципін жариялаған Кадар 1956 жылғы оқиғаға қатысушыларға жаппай рақымшылық жариялады. Әлдебір экономикалық реформалар да жүргізілді, мысалы, нарықтық экономика элементтері енгізілді. Нәтижесінде Венгрия социалистік елдер ішінде халықтың тұрмыс деңгейі ең жоғары елдердің бірі болды.
1989 жылы Венгрияда коммунистік режим бейбіт жолмен құлап, ел капиталистік экономикаға көшті. Сол жылы Имре Надьты ақтап, оның сүйегі салтанатпен қайта жерленді. 1956 жылдың күзіндегі оқиғаларды түсіндіру сарыны да өзгерді. 1990 жылы Венгрияда 1956 жылғы оқиғаларды «революция және тәуелсіздік жолындағы соғыс» ретінде түсіндіру туралы заң қабылданды. 1956 жылғы революцияны 1989 жылғы «мақпал» революцияның бастамасы ретінде қарастырады. Қос күннің қазанның 23-іне сай келуі кездейсоқтық емес.